UNESCO Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü
İstanbul'un Tarihi Bölgeleri
Balkanlar ile Anadolu, Karadeniz ve Akdeniz arasındaki Boğaziçi yarımadasında stratejik bir konuma sahip olan İstanbul, 2000 yılı aşkın bir süredir önemli siyasi, dini ve sanatsal olaylarla anılmaktadır. Başyapıtları arasında antik Konstantin Hipodromu, 6. yüzyıldan kalma Ayasofya ve 16. yüzyıldan kalma Süleymaniye Camii yer almakta olup, bugün hepsi nüfus baskısı, endüstriyel kirlilik ve kontrolsüz kentleşme tehdidi altındadır.
Üstün Evrensel Değerler
İstanbul'un kendine özgü ve karakteristik silueti yüzyıllar boyunca inşa edilmiştir ve geniş kubbesi 6. yüzyılın mimari ve dekoratif uzmanlığını yansıtan Ayasofya'yı, 15. yüzyıl Fatih külliyesini ve 19. yüzyıla kadar sürekli genişletilen Topkapı Sarayı'nı, 16. yüzyılda Osmanlı mimarisinin doruk noktasını yansıtan baş mimar Sinan'ın eserleri Süleymaniye Camii külliyesini ve Şehzade Camii külliyesini, 17. yüzyıl Sultanahmet Camii'ni ve 1664 yılında tamamlanan liman yakınındaki Yeni Camii'nin ince minarelerini kapsamaktadır.
Koruma ve yönetim gereklilikleri
Topkapı Sarayı, Ayasofya ve Süleymaniye ile Tarihi Yarımada'nın etkileyici silueti, planlama önlemleri ile korunmaktadır. Yasal koruma ve yönetim yapıları, mülklerin uygun şekilde korunmasını sağlamak için yeterlidir. Ulusal hükümet, Kültür ve Turizm Bakanlığı, İstanbul İl Özel İdaresi, Vakıflar Genel Müdürlüğü ve yerel yönetimin yıllık bütçelerine ek olarak, Avrupa Kültür Başkenti kampanyasının bir parçası olarak alandaki restorasyon ve koruma projeleri için büyük miktarda fon ayırmıştır.
İstanbul'un Tarihi Alanları
Gayrimenkuller:
Uluslararası Yardım: 2023 yılına kadar mülk için talepler.
Onaylanan talepler: 16 (1986-2004 yılları arasında)
Onaylanan toplam tutar: 452.208 ABD Doları
Onarımlar
İstanbul'daki Ayasofya kubbesinin mozaiklerinin restorasyon çalışmaları
Karar Tarihi:1 Temmuz 1991, Onaylanan miktar: 20,000 USD, Süreç- Sonlandı
İstanbul Ayasofya'nın kubbesini oluşturan malzeme ve yapılar üzerinde analitik çalışmalar yapılması ve konservasyonu için gerekli fotogrametrik araştırmaların gerçekleştirilmesi
Karar Tarihi:14 Aralık 1992, Onaylanan miktar: 30,000 USD, Süreç- Sonlandı
İstanbul Aya Sofya'daki mozaiklerin restorasyonu için malzeme alımı ve uluslararası uzmanların finansmanı
Karar Tarihi:07 Mart 1994, Onaylanan miktar: 20,000 USD, Süreç- Sonlandı
İstanbul, Ayasofya mozaiklerinin restorasyonu
Karar Tarihi:09 Temmuz 1994, Onaylanan miktar: 30,000 USD, Süreç-Sonlandı
Ayasofya mozaiklerinin restorasyonu
Karar Tarihi:16 Aralık 1994, Onaylanan miktar: 80,000 USD, Süreç- Sonlandı
İstanbul Ayasofya'daki mozaiklerin konservasyon çalışmaları
Karar Tarihi:05 Aralık 1998, Onaylanan miktar: 50,000 USD, Süreç- Sonlandı
Ayasofya'da 17 Ağustos 1999 Depreminde Hasar Gören Mozaiklerin Konservasyon Çalışmaları
Karar Tarihi:09 Temmuz 2000, Onaylanan miktar: 30,000 USD, Süreç- Sonlandı
UNESCO'dan İstanbul Ayasofya ile ilgili açıklama 10 Temmuz 2020, Cuma
Ayasofya: UNESCO, Türk makamlarının önceden tartışılmadan alınan kararından derin üzüntü duymakta ve Dünya Mirasının evrensel değerinin korunması çağrısında bulunmaktadır
UNESCO Genel Direktörü, Türk makamlarının önceden görüşülmeden Ayasofya'nın statüsünü değiştirme kararından derin üzüntü duymaktadır. Bu akşam Türkiye'nin UNESCO nezdindeki Büyükelçisi ile ciddi endişelerini paylaşmıştır.
Ayasofya, UNESCO'nun Dünya Mirası Listesinde yer alan İstanbul'un Tarihi Alanlarının bir parçasıdır. Genel Direktör Audrey Azoulay: "Ayasofya mimari bir şaheser ve yüzyıllar boyunca Avrupa ile Asya arasındaki etkileşimin eşsiz bir kanıtıdır. Bir müze olarak statüsü, mirasının evrensel niteliğini yansıtmakta ve onu diyalog için güçlü bir sembol haline getirmektedir," dedi.
Bugün açıklanan bu karar, bu statü değişikliğinin mülkün evrensel değeri üzerindeki etkisi konusunu gündeme getirmektedir. Devletler, yapılan değişikliklerin kendi topraklarındaki tescilli alanların Üstün Evrensel Değerini etkilememesini sağlamakla yükümlüdür. Bu tür değişikliklerin UNESCO'ya önceden bildirilmesi gerekir; gerekirse bu değişiklikler daha sonra Dünya Mirası Komitesi tarafından incelenir.
UNESCO ayrıca, bu mirasın korunması ve benzersizliğinin ve öneminin vurgulanması için toplulukların ve varlıkla ilgili diğer paydaşların etkin, kapsayıcı ve eşit katılımının gerekli olduğunu hatırlatır. Bu gerekliliğin amacı, mirasın Üstün Evrensel Değerini korumak ve aktarmaktır ve Dünya Mirası Sözleşmesinin ruhuna özgüdür.
Bu endişeler Türkiye Cumhuriyeti ile çeşitli mektuplarda ve dün akşam UNESCO Türk Delegasyonu temsilcisiyle bir kez daha paylaşılmıştır. Türkiye'nin kararının herhangi bir diyalog ya da ön bildirim olmaksızın alınmış olması üzüntü vericidir. UNESCO, koruma durumu bir sonraki oturumunda Dünya Miras Komitesi tarafından incelenecek olan bu istisnai mirasın evrensel değeri üzerinde herhangi bir zararlı etkinin önlenmesi amacıyla Türk makamlarına gecikmeksizin diyalog başlatma çağrısında bulunmaktadır.
UNESCO'nun Kültürden Sorumlu Genel Müdür Yardımcısı Ernesto Ottone, "UNESCO ile önceden görüşülmeden, alana fiziksel erişimi, binaların yapısını, alanın taşınabilir mülklerini veya alanın yönetimini etkileyecek herhangi bir uygulama tedbirinden kaçınmak önemlidir" dedi. Bu tür tedbirler 1972 Dünya Mirası Sözleşmesinden kaynaklanan kuralların ihlalini yineleyebilir.
UNESCO Dünya Mirası Merkezi Direktörü'nün Ayasofya ile ilgili açıklaması 14 Kasım 2020 Crt.
Ayasofya'nın durumu hakkında basında dolaşan çok sayıda yanlış ifade ve hataya tepki olarak UNESCO aşağıdakileri hatırlatmak ister:
- UNESCO, Ayasofya'nın statüsünün değiştirilmesine Temmuz 2020 gibi erken bir tarihte tepki göstermiş ve bu konudaki endişelerini dile getirmiştir. Bu pozisyona o zamandan beri sadık kalmıştır.
- UNESCO derhal bir inceleme süreci başlatmış ve bu statü değişikliğinin olası sonuçlarını ve bunların Ayasofya'nın Üstün Evrensel Değeri üzerindeki etkilerini ayrıntılı olarak incelemek üzere 5-9 Ekim 2020 tarihleri arasında Ayasofya'ya seçkin bir kültürel miras uzmanı başkanlığında bir heyet göndermiştir. Başta Ayasofya ve Kariye olmak üzere İstanbul'un Tarihi Alanları'nın çeşitli bileşenlerini kapsayan bu inceleme halen devam etmektedir. Söz konusu rapor henüz tamamlanmamıştır ve şu anda herhangi bir sonuca varılmamıştır.
UNESCO'nun çalışmaları, 194 Devlet tarafından onaylanan 1972 tarihli Dünya Kültürel ve Doğal Mirasının Korunmasına ilişkin Sözleşme tarafından belirlenen titiz değerler ve yöntemler tarafından yönetilmektedir. Sözleşmeye Taraf Devletlerin 21 temsilcisinden oluşan Dünya Mirası Komitesi, Dünya Mirası Sözleşmesinin uygulanmasından sorumludur. Görevin sonuçları ve devam eden incelemeler, Haziran/Temmuz 2021'de yapılması planlanan bir sonraki oturumunda Dünya Mirası Komitesine sunulacaktır.
UNESCO 2023'e kadar Bütçe Dışı Fonlar
Hibe edilen toplam miktar
Ayasofya'nın Korunması: 211,900 $;
Fransa-UNESCO Sözleşmesi: 36,686 $;
İstanbul ve Göreme için Uluslararası Koruma Kampanyası çerçevesinde: 155,000 $.
2023'e kadar mülke yapılan ziyaretler**
Kasım 1997: ICOMOS Reaktif İzleme misyonu;
Ekim 1998: Dünya Miras Merkezi/ICOMOS Reaktif İzleme misyonu;
Ocak 2000, Mayıs 2001, 2002, Aralık 2003, 2004: Dünya Miras Merkezi misyonları;
Nisan 2006, Mayıs 2008, Nisan 2009, Kasım 2012: DMM/ICOMOS Reaktif İzleme misyonu;
Aralık 2016: Dünya Miras Merkezi/ICOMOS Reaktif İzleme misyonu;
Nisan 2019: Ortak Dünya Miras Merkezi/ICOMOS Danışma misyonu;
Ekim 2020: UNESCO Danışma misyonu;
Ocak/Şubat 2021: UNESCO Danışma misyonu.
Dünya Miras Merkezi ve Danışma Organları tarafından 2023'te Analiz ve Sonuç
Taraf Devlet, Ayasofya bölgesinin tamamı için, bölgenin uzun vadeli vizyonu açısından faydalı olacak bir Master Plan hakkında bilgi vermemiştir. Danışma heyetinin tavsiyelerinden birine cevaben, orijinal zemindeki halının yarattığı nem seviyesine ilişkin bilgi verilmemiştir. Ne yazık ki, 1 Mart 2023 son teslim tarihinden önce Taraf Devlet tarafından ne bu hususlara ne de 2022 sonundan önce düzenleneceği bildirilen mozaik ve fresklerin korunmasına ilişkin uluslararası seminere ilişkin herhangi bir güncelleme yapılmamıştır.
2021 UNESCO Danışma misyonu raporunda, Hıristiyanlık sahnelerini tasvir eden zemin kat mozaiklerinin tuvallerle örtüldüğü ancak ibadet saatleri dışında ziyaretçilere görünür kılındığı belirtilirken, Dünya Miras Merkezi bunların kalıcı olarak örtüldüğüne dair üçüncü taraf bilgileri almıştır. Ayasofya'da 15. yüzyıldan kalma İmparatorluk Kapısı'nın meşe ağacına verilen zarar, kazınmış ve sökülmüş duvar sıvaları, çeşmeler ve ayakkabı saklamak için kullanılan kapılar ve zarar görmüş mermer levhalar ile ilgili belgeler ve Dünya Miras Merkezi tarafından üçüncü taraflardan alınan günlük yoğun ziyaretçi varlığı ve dini etkinliklerin kutlanması nedeniyle korunmasına ilişkin ciddi endişeler 3 Mayıs 2022, 30 Haziran 2022 ve 12 Eylül 2022 tarihlerinde Taraf Devlet yetkilileriyle paylaşılmıştır. Taraf Devlet 13 Haziran 2022 ve 6 Ekim 2022 tarihlerinde verdiği yanıtlarda, Ayasofya'nın statüsünün değişmesinin erişilebilirliği ve koruma durumu üzerinde olumsuz bir etkisi olmadığını, İmparatorluk Kapısı'nda gerekli onarımların yapıldığını, bir teknik personel birimi kurulduğunu, güvenlik önlemlerinin artırıldığını, eğitim verildiğini ve ziyaretçilerin yapıyla fiziksel temasını önleyecek tedbirler alındığını belirtmiştir. Taraf Devlet ayrıca, Ayasofya'daki restorasyon ve konservasyon çalışmalarının Ayasofya Bilim Kurulu'nun gözetiminde uluslararası kabul görmüş çağdaş koruma ilkelerine uygun olarak yürütüldüğünü ve Kültür ve Turizm Bakanlığı'nın bir ziyaretçi planı hazırladığını, ancak bu planın bugüne kadar Dünya Miras Merkezi'ne sunulmadığını vurgulamıştır.
27 Ekim 2022 tarihinde, Dünya Miras Merkezi, namaz vakitleri dışında mozaiklerin kapatılmasıyla ilgili endişeler ışığında, Taraf Devletten Şubat 2021'den bu yana Ayasofya'da uygulanan ziyaret koşulları hakkında ayrıntılı bilgi talep etmiştir. Taraf Devletten herhangi bir yanıt alınmamıştır.
Komite, özellikle Ayasofya'nın olağanüstü sembolik önemini göz önünde bulundurarak, bildirilen hasar ve bozulmaya ilişkin endişelerini ifade etmek ve Taraf Devleti, bunları ele almak için alınan farklı önlemler ve izleme çabaları hakkında tüm ayrıntılı bilgileri düzenli olarak paylaşmaya davet etmek isteyebilir ve ayrıca Taraf Devleti önceki misyonların tavsiyelerini dikkate almaya çağırabilir, Taraf Devlet'ten Dünya Miras Merkezi'ni bunların uygulanma durumu ve varlığın (Outstanding Universal Values - OUV) Üstün Evrensel Değerlerini etkileyebilecek büyük restorasyon veya yeni inşaatlar için önerilen planlar hakkında bilgilendirmesini ve varlıkta daha büyük değişiklikler yapılmadan önce uluslararası işbirliği ve diyaloğu sürdürmesini talep etmektedir.
Taraf Devlet, Chora'daki Saint Saviour'da (Kariye) yürütülen büyük ölçekli restorasyon ve sunum projesinin Ağustos 2022 sonuna kadar tamamlanacağını bildirmiştir, ancak son tarih olan 1 Mart 2023'e kadar Taraf Devlet tarafından herhangi bir güncelleme yapılmamıştır. UNESCO Danışma heyetleri tarafından tavsiye edildiği üzere, Kariye bölgesi için potansiyel bir Master Plan hakkında bilgi verilmemiştir. Dünya Miras Merkezi ayrıca restorasyon çalışmalarının süresi ve tarihi ve/veya dini değeri olan objelerin Kariye'den çıkarılmasıyla ilgili endişelerini dile getiren bilgiler almıştır. Bu bilgiler de 3 Mayıs 2022, 30 Haziran 2022 ve 12 Eylül 2022 tarihlerinde Taraf Devlet yetkilileriyle paylaşılmıştır. Taraf Devlet, 13 Haziran 2022 ve 6 Ekim 2022 tarihlerinde verdiği yanıtlarda, Kariye'deki restorasyon sürecinin Bilim Kurulu'nun gözetimi altında olduğunu teyit etmiştir. Taraf Devlet ayrıca, Genel Müdür Özel Danışmanı tarafından UNESCO Danışma misyonu raporunda Ayasofya için belirtildiği gibi, Kariye'deki mozaiklerin sadece namaz vakitlerinde kapatılacağını teyit etmiştir.
Bu çalışmalar açıkça dikkatli bir değerlendirmeyi gerektirmektedir ve Dünya Mirası Bağlamında Etki Değerlendirmeleri için Rehberlik ve Araç Kiti uyarınca yürütülen bir (Miras Etki Değerlendirmesi-Heritage Impact Assessment) HIA'ya tabi olmalı ve çalışmalar başlamadan önce Dünya Mirası Merkezi ve (International Counsil on Monuments and Sites) ICOMOS tarafından incelenmek üzere sunulmalıdır.
Dünya Mirası alanı içerisinde sistematik olarak (Sosyal ve Ekonomik Destek Hizmeti) SED yapılmadan ve/veya projeler geç bildirilmeden (çalışmalar başladıktan ve hatta tamamlandıktan sonra) gerçekleştirilen çok sayıda rekonstrüksiyon, tüm proje türleri için stratejik bir yol haritasının, tüm Ayasofya alanı ve Kariye alanı için bir Master Planın, ahşap binaların onarımı için uzun vadeli bir stratejinin veya güncellenmiş bir Yönetim Planının bulunmaması ve Komitenin daha önceki taleplerinin, özellikle de 44 COM 7B.58 sayılı Kararı, Komite'nin Taraf Devlet'ten, varlığın genel koruma durumunu incelemek, Üstün Evrensel Değerlerin (Outstanding Universal Values ) OUV'si üzerindeki olası etkileri açısından varlığın içinde ve çevresinde yürütülen farklı proje türlerini değerlendirmek ve gözden geçirmek ve ahşap binalar için uzun vadeli bir strateji ve projeler için stratejik bir yol haritası geliştirme konusundaki ilerlemeyi değerlendirmek üzere ortak bir Dünya Mirası Merkezi/ICOMOS Reaktif İzleme misyonu davet etmesini talep etmesi tavsiye edilmektedir.
UNESCO 1945 senesinde kurulmuş olup 1946’da çalışmalarına başlamıştır. Şu an 194 devletin üyeliği, 53 bölgesel ofis ve 136 enstitü ve araştırma merkezinde 2,217 personel ile çalışmaktadır.
Ayasofya’nın tarihini “Neden Müze” yazımda anlatmıştım. Burada asıl anlatmak istediğim, egemen bir ülke olarak elbette bize ait olan bu tarihi mirası, ‘yapılan değişikliklerin kendi topraklarındaki tescilli alanların Üstün Evrensel Değerini etkilememesini sağlamakla yükümlüdür’ maddesine uygun biçimde yapmayışımız, bilim ve tarih bilincinden uzak, tam bir orta doğu vurdumduymazlığı ile aklına eseni yapmanın zararları karşısında çaresiz kalışımız.
Görüleceği üzere, kimse sana yap ya da yapma demiyor. Bu Üstün Evrensel Değerin Dünya Mirası Merkezi ile ortaklaşa planlanıp yapılmasının daha yararlı, bilimsel ve koruyucu olması en doğru yol olacaktır tavsiyesi var.
Yorumlar