Hayal kur..!

İşim gereği her gün, Türkiye’ye dair elimden yüzlerce veri geçiyor. Eğitimden istihdama, ekonomiden iş güvenliğine, Türkiye’nin bir fotoğrafını çektiğimiz zaman genel olarak benim söyleyeceğim yorum şu;

“Durum pek iç açıcı değil”.

Fakat bu beni hiçbir zaman umutsuzluğa itmiyor, çünkü bu topraklarda, bu coğrafyada, umutsuz olma şansımız yok. Tarihimize baktığımızda, ister yakın, ister uzak tarihe bakın, bu topraklar en zor koşullarda bile kendi içerisinden bir çare çıkartmış. Fakat bir veri var ki, bu beni son derece endişelendiriyor. O veri de şu arkadaşlar. Yakın bir zamanda yayınlandı ve benim kaygılarımı biraz daha arttırdı. “Türkiye’de biz hayal kurmayı bilmiyoruz.!”

Çocukların yarısı hayal kurmuyor. Bu Intel’in yaptığı, birkaç hafta önce açıklanan bir araştırma. Yetişkinlerin de yalnızca %14’ü hayal kuruyor.

Peki, bu çocuklar ne hayali kuruyor diye baktığınız zaman, hayallerin büyük bir kısmı ev sahibi olmak, inşaat, iş sahibi olmak, öğretmenlik, polislik. Bunları geçince büyük hayaller maalesef yok. Bu beni son derece kaygılandırıyor çünkü hayal olmadan, büyük hayaller kurmadan, bizim gelişmemiz, kalkınmamız, şuradan şuraya gitmemiz, ilerlememiz mümkün değil; hem teknolojik olarak, hem toplum olarak, hem de birey olarak. Bunu ben nerden biliyorum? Bunu ben kendi bireysel hikayemden biliyorum.

Köyde pek çoğumuzun, ya kendiniz ya da anne babanızda benzer hikayeleri vardır.

Ben bir köyde doğdum, ilkokulu orda okudum. Benim liseyi bitirdiğim ilçe ya da il, Türkiye’nin üniversite sınavlarında her sene en başarısız olan ili çok istikrarlı bir şekilde.! Benim mezun olduğum lise, o ilin en başarısız lisesi. Ben o liseden ikmale kalarak mezun oldum. Peki, nasıl oldu da ODTÜ’yü direkt o liseden kazandım? Nasıl oldu da New York Üniversitesi’nin en genç kürsü profesörlerinden biri oldum? Muhtemelen hemen kafanızda bir fotoğraf canlandı. İşte hoca, tesadüfen köyde doğmuş bir dahi.! İlgisi yok. Bunun tek bir sebebi var.

Ortaokul 3. Sınıftayken babam geldi, bana bir fotoğraf gösterdi. Bir öğrencisinin mezuniyet fotoğrafı. Bu fotoğrafta ben Ortadoğu Teknik Üniversitesi’nin mezunlarını gördüm. Çok güzel, şık elbiseler giymişler, arkada bir stad var, orada güzel bir yazı var.. Ben o fotoğrafı gördüm. Bak şimdi bile ürperdim, dedim ki, “yaa burada, şu fotoğrafta ben de olmak isterim”. Orada bir hayal, bir tahayyül canlandı. Yani nasıl olur da –bu arada üniversiteye girmek istemiyorum- üniversite sınavına belki gitmeyecektim. Lise 1. deyken ben köyde bir bakkal dükkanı açmıştım. Lise 2. deyken sevgilim vardı. Orta 3. deyken çoğu arkadaşlarım evlenmişti zaten. Lise 3’de benim bütün hayalim; geleceğim, köyde bakkalın başına geçeceğim! Üniversite sınavına sırf il merkezini görmek için gittim. Daha önce gitmemiştim oraya. Nasıl oldu da böyle bir çocuk oradan çıktı, OTDÜ’ye geldi ve sonrası. Bunun tek nedeni işte orta 3’de sadece hayal vermediler bana, sadece o tahayyülü vermediler bana, aynı zamanda eve büyük bir kütüphane kurdular. Beş kardeşiz, üç doktora var evde, iki tane de master var. Şimdi buradan yola çıkarak ben bir hikaye anlatmak istiyorum size ama biraz karamsar bir hikaye.

Türkiye’ye dair yaklaşık 20 yıldır yurt dışında çalışıyorum. Son 10 yılımda, nerdeyse 5 yılımı ben burada geçirdim. Her ay gidip geliyorum New York’a. Dün gece de zaten oradan geldim. Şimdi en son yaptığım çalışmayı biraz sizle paylaşmak istiyorum.

Biliyorsunuz Türkiye’nin çok ciddi bir sorunu var bizim kendi çocuklarımız ile ilgili. Onları nasıl yetiştirdiğimizle ilgili verileri paylaşacağım ama son 5 yıl içerisinde bize 3 milyon nüfus katıldı. Bu 3 milyonun yaklaşık 2 milyonu çocuk. Yani 18 yaşın altında. Bu çocuklar kimdir, ne ihtiyaçları var, nereye gidecekler ve biz bu çocuklarla ne yapacağız? soruları beni son derece düşündürüyor. Niye düşündürüyor? Çünkü bu olay başladığında, benim New York Üniversitesi’ndeki asistanım, Pakistanlı doktora öğrencim, geldi dedi ki; “Hocam” dedi, mülteciler gelmeye başlamış 2012’de, “aman” dedi, “Aman bunları anlamaya çalışın, çünkü biz Pakistan’a bunlar ilk gelmeye başladıklarında hiç dert etmedik. Biz bir zaman Hindistan’la yarışan bir ülkeydik, şimdi Hindistan uzaya gidiyor, biz orta çağa geri döndük. Aman siz aynı hatayı yapmayın.!”

Peki, bu çocuklar kim? Bizim yaptığımız araştırmada bulduğumuz birkaç veri;

-Bu çocukların %74’ü ailesinden birini kaybetmiş. Yani her dört kişiden 3’ü yetim ya da bir kardeşini savaşta kaybetmiş.

-Bu çocukların her 3’ünden 1’i, yani %30’u; bireysel olarak silahlı ya da fiziki şiddet mağduru. Peki, bu kadar mağduriyet, fiziki şiddet görüyor, başına silah dayanıyor, ailesinden birini kaybediyor, bu nereye gidiyor? Bunun gittiği yer travma. Biz buna posttravmatik stres bozukluğu diyoruz.

-Posttravmatik travma bozukluğu yaşayan çocukların oranı %35. Bu %35 nedir diye düşünürseniz, normal popülasyonun 10 katı. Vietnam’dan dönen Amerikan askerlerinden daha yüksek bir oran bu. Bununla da kalmadık biz, aynı zamanda depresyonu ölçtük.

-Bu çocukların yarısı klinik manada depresyonda. Yani kendisini öldürmek istiyor, uyumak istiyor uyuyamıyor, yemek sorunu var vs…

Şimdi bu kadar travma yaşamış bir nüfus var. İki milyon çocuktan söz ediyoruz. Peki, bu çocuklar şu an nerede? Nerede olmaları lazım? Okullarda olmaları lazım, psikolojik ihtiyaçlarını falan geçtim, en azından düzenli bir hayatın içinde olmaları lazım.

Bu çocukların %70’i, ortaokul çağındaki çocukların %70’i okulda değil. Sokakta. Bir kısmını görmüşsünüzdür zaten. Lisedekilerin %90’ı okulda değil. İlkokuldakilerin yalnızca yarısı okulda, onlarda derme çatma okullar. Şimdi karşımızda çok tehlikeli bir alaşım var. Travma yaşamış bir grup ve okulda eğitim almıyorlar. Dilini bilmedikleri bir ülkeye yerleşmiş durumdalar. Bunun nereye varacağını anlamak için dünyaya bakmamız lazım.

Şu üç coğrafyaya bakın;

Uzak Asya’ya bakın, Pakistan-Afganistan sınırı sadece bir tanesi, oradaki mülteci kamplarından Taliban çıktı;

Afrika’ya bakın, Afrika’daki mülteci kamplarından Boko Haram çıktı;

Orta Doğu’ya bakın, Orta Doğu’yu biliyorsunuz zaten.

Önümüzde böyle bir tehlike var zaten. Bizim bu çocukları kurtarmak için yapmamız gereken tek bir şey var. Bizim bu çocuklara daha iyi bir yaşam umudu vermemiz lazım. Peki, bu çocuklarda bu umut, bu potansiyel var mı? Evet var. Biz bunlara hayallerini sorduk. Bu çocuklar halen daha hayal kurabiliyorlar. Daha iyi bir dünya, yaşanır bir dünya hayalini kendileri için kurabiliyorlar. Fakat bunu kurma süreleri sınırlı. 3 yıl daha, 4 yıl daha bunu kurabilirler, ondan sonra vazgeçiyorlar. Ondan sonra bu çocuklar, eğer biz onlara daha önce ulaşamazsak, suç örgütlerinin elinde, terör organizasyonlarının elinde, fuhuş çetelerinin elinde maalesef yem olarak kalacaklar, böyle bir tercih yapmak zorundayız. Biz mi erken ulaşacağız yoksa onlar mı?

Şimdi ben bu verileri Twitter’da, başka ortamlarda paylaşınca genelde tepki geliyor. “Yaa Hocam” diyorlar, “Türkiye’nin kendi sorunları zaten var, bu çocuklar niye geldi, bunlar niye geldi?” vs.. Buraya nasıl geldiklerinin hiçbir önemi yok. Şu an burada olmaları yeterli. Politik olarak bunun pek çok sebebi var, tartışabiliriz, birilerini suçlayabiliriz, güzel ama bunların tercihi değil zaten. O siyasi, ideolojik bir tartışma. Burada sözünü ettiğim gayet insani bir nokta ama aynı zamanda güvenlikle ilgili çok önemli bir nokta. Şimdi bizim bu çocuklara, kendi çocuklarımızdan daha fazla yatırım yapmak gibi bir zorunluluğumuz var. Bunu nasıl yapacağız derken doğal olarak hepiniz kendi çocuklarınızı düşünüyorsunuz.

Kendi çocuklarımız nerede? Bu veri de beni endişelendiriyor.

PISA sınavını pek çoğunuz belki biliyorsunuz. Ben yaklaşık 3-4 yıl önce PISA’yı yaygınlaştırıp tanıtmak için çok uğraştım, çünkü Türkiye’deki eğitim sisteminin nerede olduğunu anlamak için, elimizde veri yok arkadaşlar. Standart, uluslar arası kıyaslanabilir veri yok. Tek bu veri var. Bunu da zaten Dünya Bankası ile birlikte yapıyoruz. Milli Eğitim Bakanlığı’nın verisi.

Bizim çocuklarımız fen bilgisinde, matematikte ve okuduğunu anlamada, yani Türkçede, ana dillerinde, dünyada ilk 40 arasında yoklar.! Biliyorsunuz Türkiye, G20 ülkesi. Biz G20 ülkesiyiz, nüfusumuzun yarısı 30 yaşın altında ve çocuklarımız ilk 40’da yok.! Çok fazla matematik bilmenize gerek yok, ilk 20’deyiz ekonomik büyüklük olarak ama çocuklarımız ilk 40’da yok. Nereye gideceğiz biz? Sadece bu değil. Aynı zamanda bizim bir de başka daha büyük bir sorunumuz var, o da ekonomik durumumuz.

Kişi başı milli gelir son 10 yılda yerinde sayıyor. Buna biz ekonomi literatüründe “Orta Gelir Tuzağı” diyoruz. Buradan kurtulmanın da yolu, katma değeri yüksek ekonomiye geçiş. Biraz teknik bir deyim. Ben bundan kurtulmanın yolunun, hayal ekonomisine geçiş olduğunu düşünüyorum. Katma değeri yüksek ekonominin değer bir tarifi, Inovasyon Ekonomisi. Inovasyon demek hayal, düş, hayal gücü yüksek insanların, beceri seviyesi yüksek insanların üretmesi demek. Peki, buradan biz nasıl kurtulacağız?

Dünyada milli gelirde kişi başına 3.000 dolardan 10.000 dolara gelen onlarca ülke var, çünkü 3.000 dolardan 10.000 dolara inşaatla gelebilirsiniz, yolla gelebilirsiniz, fındık satarak gelebilirsiniz, ham madde ile gelebilirsiniz, fakat 10.000 dolardan 20.000 dolara ham madde satarak gelemezsiniz. İnşaat yaparak gelemezsiniz. 10.000 dolardan 20.000 dolara gelmek için yaptığınız her işe katma değer katmanız lazım. Katma değer nedir? Akıl, Zeka, Fikir, Tasarım, Sanat. Bütün bunları katmadan ürettiğiniz her şey, sizi 10.000 dolardan 20.000 dolara götüremez. Pek çok örnek verebilirim.

En son UBER diye bir şey çıktı mesela. UBER nedir? Bir çöpçatan servisi. Bir tarafta aracı olanlar var, öbür tarafta taksi ihtiyacı olanlar var. Bir yazılım yapılmış, o yazılım aracı olanlarla, taksi ihtiyacı, araç ihtiyacı olanları buluşturuyor. Ortada filo yok, şoför yok. Yazılım. Bu yazılım firması, tabi bir hayalle başlıyor bu, bunun kıymetini, piyasa değerini bilenleriniz var mı? 50 küsür milyar dolar.! Şimdi 50 milyar deyince bir şey anlaşılmıyor. Ama Türk Hava Yolları, benim Türkiye’deki para birimim. Kaç Türk Hava Yolları eder? 10 tane Türk Hava Yolları ediyor.!

Kitapta WhatsApp’ın hikayesini anlattım. 52 çalışanının kurduğu bir şirket WhatsApp. Bu 52 çalışan WhatsUpp satıldığı zaman, baktım kaç liraya satılmış, kaç milyon dolara, 18 milyar dolar. Ya dedim nu nedir yani? Öyle bir paramız olmadığı için anlamıyorum fiyatını. Dedim ki, Cumhuriyet tarihi boyunca bizim ürettiğimiz en büyük markaları, en büyük şirketleri alt alta koyup bakayım. Beş tane en büyük Türk şirketini alt alta koyun, Tüpraş’ı koyun, Türk Telekom’u koyun, Türk Hava Yolları’nı koyun, Petrol Ofisi’ni koyun, alt alta koyun, hepsi bir WhatsApp etmiyor. Hava alanları var, uçaklar var, hepsini bir tarafa koyuyorsun, bir WhatsApp etmiyor.

Minecraft diye bir oyun satıldı, Minecraft satıldığında ben oturup Türkiye’deki madenleri hesaplamadım, çünkü bir yıllık maden gelirimiz bir Minecraft etmiyordu. Fakat bütün bu örnekler teknoloji olduğu için, sizler de teknolojiye yakın olduğunuz için gayet iyi anladınız. Ben aynı hikayeyi fındık üzerinden anlatıyorum.

Geçen sene bir haber yayınlandı, “Türkiye’de fındık ihracatında rekor kırıldı”. Kaç lira biliyor musunuz? 3 milyar dolar. Cumhuriyet tarihi boyunca en yüksek ihracat yaptığımız yıl diye kutlamalar yapıldı. Çok güzel. Bu fındığı kim alıyor ve ne yapıyor, bunu araştırdım. Bu fındığı İtalya’da gökten, gökten değil ağaçtan düşen her 4 fındığın 1 tanesini İtalya’daki bir şirket alıyor. Bu şirket alıyor, üstüne bir marka koyuyor. Bir yıllık satışı 10 küsür milyar dolar bu şirketin. Şimdi fındığı alıyoruz biz, 10 milyon kişi Türkiye’de çoluk çocuk, güneydoğu’dan geliyor, zorla çalıştırıyoruz. Koşullar belli, 3 milyar dolar satış yaptık, çok güzel diyoruz. Öbür tarafta alıyorlar, 500 çalışanı var, fakat işte buradan oraya geçmek için, yani ham madde, potansiyel coğrafyanın, doğanın bize verdiğini satmak, onun hamallığını yapmanın ötesine geçmek için, bizim yapısal dönüşümler yapmamız lazım.

Nedir bu? 3 tane çok basit önerim var…

Şimdi bakın, bilgi ekonomisi diyoruz. Bilgi ekonomisi ne demek? Bilgiye ulaşma ve bilgiyi paylaşma ekonomisi. Türkiye bilgi ekonomisinde, maalesef çok kötü bir noktada, çünkü biz, bilgiye ulaşmanın önüne engeller koyuyoruz. Basın özgürlüğü dediğiniz şey, bilgiye ulaşma özgürlüğüdür. Dünyada bilgiye kolay ulaşan ülkeler, daha çok inovasyon yapıyor. Bilgi ekonomisini yürütmek için, başarılı olmak için, inovasyon şart. Dolayısıyla böyle bir ilişki var. Bizim, basın özgürlüğü önündeki bütün engelleri kaldırmamız lazım. Eğer bunu kaldırmazsak, “İki gazeteci gözaltına alındı, bana ne” derseniz, orada inovasyon çıkmıyor, bu kadar basit.

İkinci olarak, bizim adil rekabet kurallarını yerleştirmemiz lazım. Şimdi burada bir yarışma yapsam ve desem ki “10 kişiye, New York Üniversitesi’nden burs vereceğim ama yarışma adil olmayacak” Katılır mısınız böyle bir yarışmaya? Katılsanız çaba harcar mısınız? Harcamazsınız. Dünyada Daron Acemoğlu’nun da ortaya koyduğu tarihsel olarak çok basit bir veri var.

“Adalet sistemini oturtan ülkeler ilerliyor.” Çünkü diyor ki oradaki yurttaş, “Çok çalışırsam emeğimin hakkını alacağım”. Rekabet adil olacak ve herkes bu yarışa girecek. Biz ne yapıyoruz? İşte nüfusun yarısı kadınlar, siz yarışa girmeyin; öbür yarısı ideolojik olarak siz filan partidensiniz, almıyorum; geri kalanlar işte şu mezhep, din vesaire, vesaire… Nüfusunun %5’i ile üretim yapan bir ülkeyiz biz. Öbür tarafta Finlandiya %100 ile giriyor yarışa ve senden çok üretiyor. Nasıl oluyor bu?

Son olarak, en önemlisi bu, bizim, bu hayal ekonomisine gitmemiz için çocuklarımızın itiraz etmesi lazım. Bunu da kim ölçüyor biliyor musunuz? Bunu da OECD ölçüyor.

OECD 15 yaşındaki çocukların "critical thinking and problem solving" diye geçiyor, yani biz de bunu Türkçeye kısaca "itiraz etmek" diye çeviriyoruz, kısaca "itiraz etme becerisi".

15 yaşındaki çocukların itiraz etme becerisi.! Türkiye'de bu oran %2.2. Güney Kore'de bu oran %28. OECD ortalaması %11.

Şimdi bakın, normal koşullarda, çocuklar doğduğu zaman %5'i "üstün nitelikli".

Hiç bir şey yapmanıza gerek yok.

Biz o yüzde 5'i alıyoruz, 10 yıl eğitiyoruz ve %2.2'ye kadar düşürüyoruz.

Bizim en büyük sıkıntımız bu.

İtiraz etmeyi bilmiyoruz.

Düşünde bile göremez işler,

Düşlerin gördüğü işleri..!

Can YÜCEL

İşte bu yüzden, itiraz edin diyorum.

Bana itiraz edin. Hocam bu konuşma iyi bir konuşma değil, bu konuşma olmadı diye bana itiraz edin. New York’dan bunun için mi geldin diye itiraz edin. İtiraz edin, bu çocuklar çok daha iyi eğitilmeli diye itiraz edin ve en önemlisi; bu ülke çok daha iyi yönetilmeyi hak ediyor diye itiraz edin.

Teşekkür ederim.

Selçuk R. Şirin | TEDxIstanbul

Bu konuşmayı şimdi sahibinden dinlemenizi öneririm.

Bu önerime itiraz istemem,ona göre…!

www.servetbasol.com