Merhaba, Sivil Havacılık Genel Müdürlüğü (SHGM) geçtiğimiz hafta içinde SHY-ÖLÇÜ yönetmeliğini yayınladı.( 27 kasım 2019 tarih ve 30961 sayılı resmi gazete) Yönetmeliğin tam adı: Hava ve Yer Operasyonları için Kullanılan Ölçü Birimleri Yönetmeliği. Aslında bu yönetmelik ile ilgili yazmaktan ziyade bir iki küçük eleştirim dışında bu yönetmeliğin hatırlatması ile ölçüler ile ilgili merak edilen bazı konuları tekrar yazayım istedim.
Havacılık sektöründe yaşanan ve ölçü sistemleri kaynaklı kazalar var mı ?
Gram, Santimetre, Richter, Byte vb. ölçüleri kim ve nasıl belirlemiştir ?
Ölçüler güncellenir mi?
Ülkemizin ölçüler ile ilgili yetkili kuruluşu hangisidir ve neler yapmaktadır ?
Türkiye ölçü sistemi üretebilir mi?
Bu sorular ve bağlı konuları yazacağım bununla birlikte mezkur SHGM yönetmeliği için harcanan emeğe saygısızlık etmeden eleştirilerimi de çok kısa yazmadan geçemeyeceğim.
SHGM güzel bir uygulama ile mevzuat çalışmalarının önce taslağını yayınlıyor o zaman dikkatimi çekse şu an çok kısa yazacağım eleştirilerimin tamamını tüm detayı ile ilgili birime yazardım. Bu yönetmelik ile hangi eksiğin giderildiği ve yayını ile ne gibi fayda sağlayacağı noktasında tereddütlerim var. Amaç bölümünde “ Bu Yönetmeliğin amacı, Türk Hava Sahasında ulusal ve uluslararası hava ve yer operasyonları gerçekleştiren tüm işletmeler tarafından kullanılan ölçü birimlerinin usul ve esaslarını belirlemektir.” denmiş. Halihazırda bilinen ve zaten uygulamada olanlar dışında yeni bir Usul/esas veya ölçü yok maalesef. 20 mayıs 2019 tarihinde kütle birimi olan kilogramın yeni tanımı yürürlüğe girdiği halde yönetmelik eski tanımı kullanmış. Tamamen sübjektif ve ölçü sistemleri ile ilgisi olmayan insan faktörü olarak tüm dünyanın kabul ettiği tanımın (Human Factor) “kişi performansı” olarak somut/objektif ölçü birim/tanımları arasında yazılmasının yönetmeliğin bütünlüğü ile ilgisini bulamadım. Yönetmelikte benim göremediğim fakat hazırlayanların bildiği artılar vardır diyerek bu kısmı bitireyim.
Günlük yaşantımızda çok sayıda ölçü birimi kullanırız: Bir kilo patates alırız, doktorumuz günlük iki litre su içmemizi ister, boyumuz 1.80 m , Ağırlığımız 90 kilo deriz, ( Ağırlık ve kütle arasındaki farkı klişe tanımı dışında tam manasıyla bilen üniversite mezunu sayısı o kadar az ki maalesef, ağaçtan başımıza elma düşünce sadece yiyoruz, yerçekimi? )
Dünya’da mahalli bazlı çok sayıda farklı ölçü birimi kullanılmıştır. İlginç bir şekilde tüm keçiboynuzu tohumları standart olarak 0.2 gram olmasından İngiltere Kralının baş parmağına kadar değişik esaslar alınmıştır. Bugün dünyanın hemen yer yerinde genel adı metrik sistem olarak bilinen ölçü sistemi kullanılmaktadır. Bu sistemde; uzunluk- santimetre/ ağırlık-gram / hacim- litre / sıcaklık-santigrat / vb. ………. olarak ifade ediliyor. Metrik sistem dışında yaygın olan bir başka ölçü sistemi ise “İngiliz ölçü sistemi ” olup Amerika’da “imperial” sistem olarak adlandırılmaktadır. ABD tarafından, Metric Conversion Act olarak adlandırılan ve 23 aralık 1975 tarihinde kabul edilen metrik sisteme uyum yasalarına rağmen imalat sektörü dahil imperial sistem uygulamalarını devam ettirmektedirler. Bu sistemde ölçü birimleri metrik sistemin aksine, orijinal çıkış noktası mantıklı, standart ölçüler yerine İngilizlerin dünya gücü olduğu dönemde İngiltere kökenli bir takım fiziksel kabuller ( uzunluk için başparmak kalınlığı 1 inç veya ayak uzunluğu 1 foot gibi) ile vaaz edilmiş ve 10’lu sistem kullanılan metrik sistemin aksine matematiksel işlemler için çok uygun değildir. Ağırlık :pound (453 gram ) ,uzunluk :inç (2,54 cm) hacim : galon (4.54 litre ),hız : knot ( 1852 m/h) gibi.
Havacılık ve ölçü birimleri: Uçak imalatçılarından bazıları inç sistemi ile bazıları da metrik ölçü sistemi ile üretim yapmaktadır. Bununla birlikte hemen hemen tüm imalatçıların uçak sistemlerinde çoğunlukla inç/metrik ölçü birimlerinin birbirine uyumlu olacağı şekilde üretim yapmaya çalıştıklarını görürüz. Ölçü sistemleri çok ayrı gibi gözüken havacılık imalatçılarına biraz dikkatli bakarsak aslında çok benzer olduğunu görebiliriz. Boeing: Radom önü 0 noktası : + 100 inç yani 254 cm / Airbus radom önü 0 noktası: 254 cm, yani 100 inç olarak kabul edilmiştir. Geçmişte yaşanan havacılık kazalarının bazılarının sebebi çok basit ölçü hatalarından kaynaklanmıştır. Rusya hava sahasında altimetre bilgisinin metrik verilmesi nedeniyle yapılan hatalar , tasarım ve bakım sırasında yapılan ölçü ve çevrim hataları, kilogram olarak yakıt alınacak yerde litre olarak alınması ( + 4 derece sıcaklıktaki saf suyun 1 litresi 1 kg’dır yani yoğunluğu 1’dir. Jet motoru yakıtı kerozinin yoğunluğu ise ortalama 0.8’dir. Hacim sıcaklığa göre değişir fakat ağırlık sıcaklıktan etkilenmez, Bazı ülkelerde litre, kg, galon vb. şeklinde yakıt ikmali yapılır bunun hava sıcaklığı, yoğunluğu hesaplanarak uçak hangi sisteme uygun ise ona çevrilmesi gerekir), yakıt miktarlarının hesaplanırken parantez içi yazdığım detayların çevrimlerinin yanlış yapılması gibi değişik nedenlerle maalesef kazalar yaşanmıştır. Havacılık gibi çok hassas işler yapılan yerlerde ölçü birimleri çok dikkatli ve bilinçli kullanılmak zorundadır ve bu birimlerin tüm dünyada aynı değerler ,kalibrasyon ve çevrim tabloları ile kullanılması gereklidir. Sadece teorik bilgi sahibi olmak yetmez uygulama gerekir. Aynı şekilde yeterli teorik bilgiye sahip olmadan zaman içinde uygulama ile bazı bilgilerin edinilmesi de çok pahalıya mal olmaktadır. Sonuç olarak iyi bir akademik eğitim ile saha tecrübesinin optimize edilmesi gereklidir.
Şimdi yazı başlangıcında sormuş olduğumuz diğer soruların cevaplarına bakalım. Fransa'da 1791 yılında bir komisyon kurulup, tek düzen bir birim sisteminin oluşturulmasına yönelik çalışmalar sonunda 26 Mart 1791'de bir metre bir çeyrek meridyen uzunluğunun on milyonda biri olarak tanımlandı. Uluslararası komisyon 1798'de hesaplarını yenilediler ve 22 Haziran 1799'da metre ve kilogramın arşiv prototipleri platinden yapıldı. Bu prototipler Fransa ulusal arşivinde muhafaza edilmektedir. 20 Mayıs 1875'te Metre Konvansiyonu olarak bilinen antlaşma Paris'te (aralarında Osmanlı İmparatorluğu'nun da bulunduğu 17 ülke arasında) imzalandı. 1889 yılında arşiv metre ve kilogram referans alınarak imal edilen metre ve kilogram prototipleri metre konvansiyonunu imzalayan ülkelerin referansları olmak üzere gönderildi. İlki 1889 yılında yapılan Uluslararası Tartılar ve Ölçüler Konferansı'nın (CGPM) 1960'ta düzenlenen 11.sinde, ölçümlerdeki doğruluk gereksinimlerinin artmış olması nedeniyle, teknolojik ilerlemelerin de daha küçük belirsizliklerle çalışmayı olanaklı kılmasına bağlı olarak metrenin tanımı, atmosferik ve astronomik etkilerden mümkün olduğunca uzak kalacak şekilde yeniden yapıldı. Hacim için kullanılacak ölçü birimi ise litre olarak belirlenmiş olup 10 cm’lik küpün hacmi 1000 ml olarak kabul edilmiştir. Kütle için kullanılan kilogram, + 4 derecedeki 1 litre saf suyun ağırlığı esas alınmış ve bu miktar 1000 gram (1 kg) olarak tespit edilmiştir. (Tüm nesneler soğudukça hacmi küçülür bunun istisnası ise su. Suyun sıcaklığı düşünce buz formuna geçer ve hacmi artar böylece buz suya batmaz suyun üstünde yüzer bu istisna dünyada ki canlı hayatın devamlılığını sağlamıştır)
Ülkemizde ölçü konularında çalışmayı kim yapmaktadır ?
1992 yılında da TÜBİTAK'a bağlı UME (Ulusal Metroloji Enstitüsü) hizmet vermeye başlamıştır. Metroloji ile ilgili en küçük belirsizlik düzeyindeki bilimsel araştırmalar yanında, diğer ülkelerde olduğu gibi Türkiye'de de metroloji enstitüsü UME'nin görevi, her konudaki ölçümler için, gerek endüstriye, gerek ticarete, gerekse metrolojinin çok önemli bir yer aldığı diğer toplumsal faaliyet alanlarına (sağlık, imalat, trafik, savunma, çevre ,harita, kadastro vb.), uluslararası kıyaslamalarla koruduğu doğru ölçülerin aktarılmasını sağlamaktır.
Ölçü birimleri güncelleniyor mu ?
Evet güncelleniyor örneğin Metre ve kilogram gibi çok yaygın kullandığımız iki ölçü birimine bakacak olursak başlangıç tarihi 1799 yılına kadar giden ve prototipleri halen muhafaza edilen kilogram ve metre niçin güncellendi ?
Prototipler ; iridyum ve platinyum alaşımı olan metalden oluşmaktadır yıllardır belli seviyede standardizasyonu sağlamış olsa da bilimde yaşanan gelişmeler, kütle üzerindeki atomik değişikliklerin bile etkili olması bu ölçü birimlerinin artık evrensel bir sabite endekslenmesi ihtiyacı gerektiğini göstermiştir. (Prototip ile ülkelere dağıtılan kopyalar arasında gerçekleştirilen periyodik kontrollerde de kütle farklılıkları ortaya çıkmıştır. Bu farklılıklara Uluslararası Kilogram Prototipinin yıllık kütle kaybı 0.5 miligram civarında ve ülkelere dağıtılan kopyaların mükemmel olmaması kaynaklı sorunlar da vardır) Bu farklar günlük kullanımda önemli olmasa da bilimsel çalışmalar için çok önemlidir. Prototipler yerine artık metre ve kilogram için kullanılan yeni tanımlar ; 21 ekim 1983 tarihi itibariyle 1 metre: Işığın boşlukta 1/299.792.458 saniyede aldığı mesafe. 20 mayıs 2019 itibariyle 1 kilogram : Planck Sabiti, Kibble Balance denilen ya da başka bir ifadeyle ‘elektromanyetik terazi’ diyebileceğimiz bir yöntem kullanarak 6.626069934 x 10−34 kg∙m2/s olarak belirlendi.
Türkiye olarak biz ölçü sistemi kurabilir miyiz ?
Sistem olarak bugün tüm dünyada metrik sistem genel kabul görmüştür. Yeni bir sistemin hayat şansı pek yok bununla birlikte hayat gibi ölçüler de dinamik. Ölçüleri sadece gram, metre gibi sınırlı değerlendirmemek lazım. Teknoloji ile birlikte pixel, byte gibi ölçüler gündem oldu. Yine aynı şekilde kripto paralar ile gündeme gelen Blockchain, Bitcoin gibi tanımlar/birimler var. Uluslararası literatürde kabul edilmiş herhangi bir ölçü birimimiz yok maalesef en azından ben bulamadım. Umarım Teknoloji alanında tüm dünyanın kullandığı birimlerden çok sayıda üretiriz.
Saygılarımla.
Erdal GÜLMEZ
Yorumlar